De verzoeking van de Heilige Antonius

De heilige Antonius zit in zijn kluis die wordt gevormd door de holte van een open boom. Hij is omringd door een aantal bekende attributen: de kluizenaarstaf tegen de tafel, een bel op de tafel, de lantaarn linksboven en het varken met een belletje in zijn oor. De heilige houdt met een linkerhand een boek (de bijbel?) op zijn schoot en maakt met de rechter een zegenend gebaar. Hij lijkt zo tevens te wijzen op het kruisbeeld dat op de tafel staat. Rechts van Antonius zit op een tak een vogel met een geelwitte borst en groene veren op de rug, en met een snavel als die van een toekan. Bovenin de boom is een minnetent voorgesteld. Daar zien we een meretrix (hoer) duivelin. Zij is als meretrix te herkennen aan haar hoofddeksel dat aan weerskanten in een punt omhoog steekt. Links van haar staat een witte jachthond op zijn achterste poten. Hij staat symbool voor de onkuisheid. Naast de meretrix staat een monnik met een luit. Rechts zit een monnik die fluit. Dit zijn symbolen voor de geslachtsdelen. Achter een rond tafel houdt een kikkerachtig monster een schaal omhoog. Op de voorgrond zien we van links naar rechts verschillende personages. De oude vrouw met stok is een koppelaarster-duivelin. Zij is te herkennen aan de witte doek met zwarte kap op het hoofd. Zij hoort bij de meretrix-duivelin die een dun gewaad draagt en met gouden kettingen is gesierd. In haar handen houdt zij een gouden bol waarop een uilachtige vogel zit met vier insectenvleugels. In het midden zit een duiveltje met twee hoorntjes, een vogelbek, stompjes van armen, zware borsten en één been met een dierenpoot. Kennelijk kwelt hij achterste van het varken met een gebogen stok en een bruine knoedelvormige (champignonachtige) massa. Voor het varken staat een gouden pot met gouden en zilveren muntstukken. Rechts houdt een oude man met een ladder een gouden bal omhoog. Misschien wil hij die naar de heilige Antonius gooien. Al deze aspecten van erotiek en rijkdom verwijzen naar de verzoekingen van de heilige waaraan hij weerstand weet te bieden. Links zien we een ommuring met een brug en een poort waardoor twee personen komen. Zij vluchten weg; mogelijk voor de brand in de kloosterkerk op de achtergrond, maar waarschijnlijker als dieven. Op de nok van het gebouw zit een monnik die de brand probeert te blussen. Voor de kerk staan twee monniken: de één met een ladder, de ander met de handen in de lucht. Een man geeft twee witte balen over de muur aan een andere man. Links van hem staat een gebogen man onder een overhuiving. In het water drijven twee witte balen en rechts liggen twee gebakerde kinderen. Wat de betekenis hiervan is, is niet duidelijk. Geheel links loopt een man weg met een witte baal. Hij is een dief. De monnik op de nok van het gebouw wijst in de richting van twee vogels en een monster in de lucht. Dit wezen wordt bereden door een duivel met een lange staart en snavel. In zijn linkerhand houdt hij een vuurpot. Deze duivel heeft de kerk in brand gestoken. Het wezen waarop hij vliegt heeft de kop van een geit en het lichaam van een vis. De staart heeft de vorm van een wiel (?). De heilige Antonius Abt (ca. 251-356), ook wel Antonius de Kluizenaar of Antonius de Grote genoemd, leidde een streng kluizenaarsleven in de Egyptische woestijn. Hij werd in de Middeleeuwen één van de meest populaire volksheiligen. In alle literatuur over hem, te beginnen met de bekende Legenda Aurea van Jacobus de Voragine uit de tweede helft van de dertiende eeuw, wordt gewag gemaakt van de strijd die de heilige voerde tegen de bekoringen die hij in de woestijn onderging. Hier is Antonius weergegeven als een kluizenaar, die door allerhande personages en personificaties van zonden, wordt geconfronteerd met wellust, hoererij, rijkdom, diefstal en brandstichting. Antonius blijft onberoerd; dankzij zijn geloof (het kruisbeeld en gebed) wordt hij beschermd tegen alles wat des duivels is. Hij wordt niet bekoord of in verleiding gebracht, maar gekweld.

16018

Jheronimus Bosch (navolger) (schilder)

1500 - 1525

schilderij, historiestuk, heiligen

paneel, olieverf

bruikleen van Centraal Museum, Utrecht